Wykopaliska przy ulicy Wałowej 63            w Gdańsku

listopad 2011 r. – luty 2012 r. (III etap)

Trzeci etap badań archeologicznych przy ul. Wałowej 63 (teren dawnego ELMORu) w Gdańsku został zrealizowany w okresie od 2 listopada 2011 r. do 3 lutego 2012 r. na zlecenie INVEST KOMFORT SA. Obszar objęty wykopaliskami to historyczne działki Brabank 12-16 (dzisiaj ul. Stara Stocznia). Pierwszy i drugi etap badań zostały wykonane przez Muzeum Archeologiczne w Gdańsku w 2008 i 2009 roku.

Stanowisko o powierzchni ok. 8.020 m² jest zlokalizowane południowo wschodniej części trójkątnego obszaru zamkniętego widłami ulic Stara Stocznia i Wałowa oraz rzeką Motławą.

Prawdopodobnie już od XV wieku teren ten, nazywany Brabankiem, był wykorzystywany do prac związanych z naprawą kadłubów statków. Wymagające napraw statki były często w tym miejscu wyciągane na brzeg za pomocą specjalnych urządzeń. Czynności te realizowano nie tylko na krótkiej w tym miejscu linii brzegu Motławy, ale także z połączonej z nią Eimermachergraben (fosą Wiadrowni), która przebiegała wzdłuż dzisiejszej ulicy Stara Stocznia.

Być może już od około połowy XVII w. rozpoczyna się stopniowa parcelacja tego terenu. Na wyznaczonych działkach powstają budynki mieszkalne, a także towarzyszące im budynki gospodarcze.

W 1827 r. Johann Wilhelm Klawitter zakupił południowo-wschodnią część Brabanku i założył tutaj stocznię. Jednak od 1865 r. infrastruktura stoczni była stopniowo (od 1901 r. intensywniej) przenoszona na nowy teren, w miejscu ujścia Motławy do Wisły, na tzw. Polskim Haku.

Ostatecznie stocznia na Brabanku straciła swoje znaczenie po pożarze w 1905 r., który strawił warsztaty i drewniane pochylnie.

Wraz z dziewiętnastowieczną stocznią Klawittera rozwijała się na zachodnim Brabanku zabudowa mieszkalna. Powstały tutaj czynszowe kamieniczki, zabudowa gospodarcza i warsztaty.

W 1945 r. zniszczeniu uległa większość zabudowy Brabanku. Przetrwały jedynie trzy hale produkcyjne zlokalizowane w południowej części tego obszaru. Zostały one włączone do nowopowstałego zakładu urządzeń elektrycznych ELMOR. W 2007 r. większa część hal zakładowych, w tym także te postoczniowe została wyburzona. W ich miejscu deweloper INWEST KOMFORT S.A. planuje budowę osiedla mieszkaniowego.

W trakcie trzeciego etapu badań archeologicznych przeprowadzonego na tym terenie odsłonięto pozostałości m.in. dolnych fragmentów fundamentów budynku – domu Klawittera oraz drewnianych konstrukcji stabilizacji tych fundamentów. W obrębie jednego z pomieszczeń zarejestrowano pozostałości dużego, drewnianego zbiornika wykorzystywanego prawdopodobnie do nieustalonych dokładnie celów produkcyjnych. W innych pomieszczeniach tego domu odnotowano relikty pieca, być może także związanego z nieokreśloną produkcją oraz innego, mniejszego zbiornika, do którego doprowadzone były dwa drewniane przewody.

W trakcie badań na tym stanowisku udało się odsłonić pozostałości siedmiu kanałów drewnianych i jednego murowanego. Do części z nich woda była doprowadzana z Kanału Raduńskiego. Funkcję przynajmniej części z nich można wiązać prawdopodobnie z produkcją stoczniową.

Być może także z produkcją stoczniową należy wiązać pozostałości drewnianej konstrukcji, której interpretację roboczo określono jako pochylnia. Jej datowanie wstępnie zostało ustalone na XVIII w.

Na stanowisku odsłonięto kilkanaście beczek wkopanych w ziemię, z których część była zbiornikami zasobowymi, a część związana była z systemami odwadniającymi. Na klepkach niektórych beczek stwierdzono wyryte znaki związane prawdopodobnie z ich pierwotną funkcją – pojemników zasobowych używanych w transportowaniu towarów.

W południowo-wschodniej części wykopu odkryte zostały relikty studni o okrągłym zarysie planu cembrowiny wykonanej z drewnianych klepek z murowaną nadbudową. Na jej dnie zachowały się pozostałości żeliwnej rury od pompy, która została osadzona w grubej na ok. 0,5 m wylewce z gruzobetonu.

W bezpośrednim sąsiedztwie studni odnotowano drewnianą konstrukcję, która, jak się wydaje również jest pozostałością studni. Dodatkowo doprowadzony był do niej drewniany kanał.

Nieco dalej, przy północno-wschodniej krawędzi wykopu stwierdzono pozostałości zbiornika podziemnego latryny, wstępnie datowanej na XIX w. Od północnego zachodu do zbiornika był doprowadzony kanał odpływowy, który w późniejszym okresie został odcięty, a jego koniec zablokowany drewnianym czopem.

Wszystkie wymienione wyżej trzy obiekty, studnie i latryna zarejestrowano w bezpośrednim sąsiedztwie budynku(-ów) należącego do rodziny Klawitterów.

W południowo zachodniej części wykopu, na linii granicy obszaru badań, na poziomie calca został odsłonięty wrak statku morskiego. Część dziobowa tej jednostki zalegała w obrębie wykopu na długości ok. 3 m. Jeszcze przed oczyszczeniem obiektu została podjęta decyzja o poszerzeniu wykopu w celu odkrycia całego statku. Niestety ze względów technicznych (lampa uliczna, betonowy element hali zakładowej, która stała wcześniej w tym miejscu oraz bliskość koryta Motławy) wykop udało się poszerzyć tylko na długości o ok. 3,5 m i na ok 10 m szerokości. W wyniku powiększenia obszaru badań o ok. 35 m² niestety, nie udało się odsłonić całego statku, a jedynie ok. 60%. Odkryty obiekt, to być może wrak szkuty, którego budowa jest datowana na podstawie badań dendrochronologicznych na lata 1375-1380. Jego wymiary wynoszą 4 m szerokości maksymalnej, 7,5 m długości odkrytej i ok. 0,5 zachowanej wysokości maksymalnej. W wyniku przeprowadzonych prac odsłonięto zachowaną dolną część kadłuba statku żaglowego. Były to dębowe elementy, m.in. stępka, nadstępka z gniazdem na maszt, denniki, wręgi oraz klepki poszycia łączone metalowymi nitami. W konstrukcji kadłuba stwierdzono kilka napraw.

W północnej części obszaru badań zostały odkryte pozostałości dwóch budynków szkieletowych. Jeden z nich zalegający na wyższym poziomie, datowany wstępnie na XIX-XX w. miał prawdopodobnie ściany wypełnione cegłami. Drugi, zalegający niżej, datowany wstępnie na XVI-XVII w. był prawdopodobnie odeskowany.

W trakcie badań pozyskano liczny zbiór zabytków, w tym ok. 1.400 zabytków o wartościach ekspozycyjnych (tzw. zabytki wydzielone). Wśród nich są m.in. dwa skarby monet srebrnych, cztery pieczęcie, fragment binokli (jeden okular) z zachowanym w pełni szkłem, drewnianą (dębową?) łódkę – zabawkę oraz wiele innych. Wśród zabytków są też elementy związane ze szkutnictwem, klamerki, nity i inne, ale, szacunkowo nie była to wyróżniająca się ilość.